Эўхарыстыя, або, інакш, Святая Імша, на працягу стагоддзяў выглядала зусім інакш, чым сёння. З аднаго боку гэта цудоўна, што літургія развіваецца і становіцца больш багатай, а з іншага боку за гэтым "багаццем" часам губляюцца асноўныя знакі і сімвалы і літургія становіцца незразумелай для сучаснага чалавека. Менавіта таму Другі Ватыканскі Сабор зрабіў літургію Святой Імшы больш простай, каб падкрэсліць яе галоўныя элементы. Сёння ў Касцёле ёсць шмат крокаў, каб вярнуцца да сімволікі абрадаў першых стагоддзяў хрысціянства. Часта знаёмасць гісторыі дапамагае нам разумець сучаснасць. Разуменне гісторыі развіцця літургіі Эўхарыстыі не будзе тут выключэннем.

 

Габрэйская Пасха

У поўні Пасху можна было святкаваць толькі ў Ерусаліме, паколькі там была адзіная святыня, дзе забівалі на Пасху ягня, якое пасля трэба было спажыць падчас рытуальнай вячэры. Узначальваў такую вячэру бацька сям’і або духоўны настаўнік, вакол якога збіраліся вучні (духоўная сям’я). Менавіта такую Пасху святкаваў Хрыстос, і яна павінна была адбыцца менавіта ў Ерусаліме.

Вячэра мела адпаведны парадак. Прыносілі спечанае ягнё (на ўспамін крыві ягняці, што ацаліла ізраільскі народ у Егіпце), два прэсных хлябы

(на ўспамін хуткага выхаду з Егіпту) і горкія зёлкі (на ўспамін цяжкога жыцця ў егіпецкім рабстве). Наймалодшы ўдзельнік павінен быў запытацц, чым пасхальная ноч адрозніваецца ад іншых начэй. Адказваючы на гэтае пытанне, бацька (настаўнік) абвяшчаў пасхальную хагаду, г.зн. апавядаў вялікія справы, якія на працягу вякоў чыніў Бог для народа. Пасля надыходзіў абрад бласлаўлення хлеба, які ў духу адзінства ламалі ўсе прысутныя і спажывалі. Пасля спажывалі спечанае ягнё і іншыя стравы. Тут ужо быў паўнацэнны пасілак. Калі нехта спазняўся, то не мог ужо прымаць удзел у гэтай вячэры. Пасля спажыцця пасілку бацька браў келіх віна і прамаўляў малітву бласлаўлення і падзякі Богу за стварэнне, вызваленне з няволі, за апеку на працягу стагоддзяў і за выбранне народу. Прасіў таксама літасці на далейшыя гады. Між іншым гучалі словы: “…каб яшчэ пры нашым жыцці прыйшлі Ілля і Месія, Сын Давіда”. Для веруючага габрэя пасхальная вячэра была не толькі сімволікай. Ён верыў, што гэта не толькі продкі, але ён сам быў вызвалены з няволі, быў выбраны Богам і ўбачыць Месію.

Менавіта гэтыя элементы мы бачым падчас Апошняй Вячэры. Езус бласлаўляе і ламае хлеб, а таксама бласлаўляе келіх. Пасля чытаем у Евангеллі, што Ён са сваімі вучнямі праспяваў гімн перад выхадам на Гару Аліўную. Мы не бачым усіх элементаў габрэйскай пасхі. Напрыклад, не чытаем пра спечанае ягня. Езус выкарыстоўвае сімволіку Пасхі. Тое, што габрэі ўзгадвалі, адбываецца менавіта цяпер. Цяпер адбываецца вызваленне з рабства смерці і граху (Егіпет), цяпер Бог выбірае (усынаўляе) народ (падняўшы келіх, Езус кажа пра Кроў Запавету, новага Саюзу), цяпер вучні сустракаюцца з Месіяй і будзе споўнена Яго галоўнае заданне. Евангеллі не ўзгадваюць пра спечанае ягня, таму што сам Хрыстос споўніць роль гэтага Ягня.

 

Назвы

Першыя хрысціяне называлі Эўхарыстыю “Вячэрай Пана”, або “Ламанне Хлеба”. У пратэстантаў да сённяшняга дня часта сустракаецца паняцце – «хлебопреломление». Аднак гэтыя назвы не прыжыліся ў старажытным Касцёле. З’явілася назва “Эўхарыстыя”, што азначае “малітва падзякі” (магчыма, таму, што ў абрадзе габрэйскай пасхі было шмат праслаўлення). Пасля з’явілася лацінская назва “Місса”. Гэта слова не багатае значэннем, але менавіта яно прыжылося. Слова “Місса” мае два значэнні – “адпускаць” і “міссія” – “заданне”. Гэтым словам у Рымскай Імперыі сканчваліся ўсе масавыя сустрэчы. На заканчэнне Эўхарыстыі святар таксама казаў гэтае слова, якое, падобна на тое, мела двайное значэнне: усё скончана, або мы атрымалі заданне, місію.

 

Эўхарыстыя Апосталаў і першых вучняў

Не шмат маем сведчання, як выглядала Эўхарыстыя першага стагоддзя. Адназначна можна сказаць, што асноўны ўплыў на яе выгляд аказвала габрэйская пасха, але не доўга, таму што яна мела багатую сімволіку і традыцыю, а ўжо евангелісты Марк і Мацвей даволі сціпла паказваюць Апошнюю вячэру Езуса. У вельмі кароткім часе Эўхарыстыя набрала свой характар. Яе асноўныя рысы – гэта сціпласць і простасць. Менавіта таму мы не знаходзім багатага апісання Эўхарыстыі ні ў Евангеллі, ні ў Пасланнях апостала Паўла. Хрысціянаў больш цікавіў не сам абрад, а рэальная прысутнасць Уваскрослага Хрыста. І таму яны звярталі ўвагу далёка не на прыгажосць літургіі. Характэрнымі рысамі старажытнай Эўхарыстыі былі спантанныя і простыя,  шчырыя малітвы. Нягледзячы на спантаннасць, хрысціяне былі падпарадкаваныя аўтарытэту Апосталаў, і менавіта таму ідзе размова пра свабоду ў малітве. Але, разам з тым, за гэтай свабодай назіралі Апосталы. З гэтай прычыны, нягледзячы на спантаннасць, абрад Эўхарыстыі атрымаў супольны, агульны для ўсіх напрамак.

Месцам цэлебрацыі Эўхарыстыі былі звычайныя дамы. Часам гэта былі большыя залы. Часам вернікі сустракаліся ў катакомбах. Не таму, што іх пераследвалі, а таму, што там было больш месца, а з іншага боку і сімволіка – месца пахавання памерлых, якіх Хрыстос паклікаў у Нябеснае Валадарства. Смерць перастала быць ворагам.

У першыя гады Эўхарыстыя не была злучана з чытаннем Святога Пісання. Хрысціяне габрэскага паходжання першапачаткова і надалей хадзілі ў сінагогі, каб слухаць Божае Слова. А хрысціяне язычніцкага паходжання найперш вывучалі Пісанні. Канечне, гэта былі тэксты Старога Запавету, да якога паступова дадаваліся кнігі Новага Запавету.

Абрад Эўхарыстыі вернікі перадавалі адзін аднаму. Усё было настолькі спантанна, што ў Лісце да Карынфянаў апостал Павел піша, каб пачалі аддзяляць Эўхарыстыю ад звычайнай братэрскай вячэры, якую хрысціяне называлі “агапай” (братэрская любоў). Апостал звяртае ўвагу на брак еднасці паміж вернікамі і на п’янкі, якія пачалі здарацца падчас “агапаў” (1 Кар 11,17-34). Было прынята дысцыплінарнае рашэнне, каб найперш адпраўляць абрад Эўхарыстыі, а толькі пасля рабіць “агапу”. З невядомых прычынаў “агапы” даволі хутка перасталі існаваць. Сёння гэтую практыку спрабуюць аднавіць некаторыя рухі, напрыклад, дарога нэакатэхуменальная. Пасля Другога Ватыканскага Сабору некаторыя пачалі лічыць, што Эўхарыстыя – гэта звычайная вячэра, а не нейкі асаблівы абрад.

Усе гэтыя гісторыі паказваюць наколькі спантанна фармаваўся абрад Эўхарыстыі і наколькі небяспечным і незразумелым быў факт прысутнасці вячэры падчас Эўхарыстыі. З аднаго боку алтар нам нагадвае сёння месца, дзе адбываецца Ахвяра. Вобразна кажучы, гэта тое месца, дзе Абрагам гатовы быў скласці ў ахвяру свайго сына Ісаака. А з іншага боку алтар нам павінен нагадваць звычайны стол, за якім усе сядаюць і спажываюць вячэру.

 

Эўхарыстыя ІІ і ІІІ ст.

Найстарэйшае апісанне Эўхарыстыі мы знаходзім у Першай Апалогіі святога Юстына:

После того, как омоется таким образом уверовавший и давший свое согласие, мы ведем его к так называемым братьям в общее собрание для того, чтобы со всем усердием совершить общие молитвы как о себе, так и о посвященном и о всех других повсюду находящихся, дабы удостоиться нам, познавши истину, явиться и по делам добрыми гражданами и исполнителями заповедей, для получения вечного спасения.

Кандыдат да Хросту не ўдзельнічаў у Эўхарыстыі. Ён мог слухаць Божае Слова і казанне, але на сам час Эўхарыстыі павінен быў пакінуць месца малітвы. І толькі пасля Хросту ён мог надалей заставацца з братамі. Святы Юстын паказвае малітву вернікаў. Бачна наколькі яна была спантаннай.

По окончании молитв мы приветствуем друг друга лобзанием.

 Ідзе размова пра знак супакою. Першапачаткова ён быў пасля малітвы вернікаў перад малітвай Эўхарыстычнай. Невядома, ці гэты знак супакою быў на кожнай нядзельнай Імшы, ці толькі падчас Хросту.

Потом к предстоятелю братии приносятся хлеб и чаша воды и вина: он, взявши это, воссылает именем Сына и Духа Святого хвалу и славу Отцу всего и подробно совершает благодарение за то, что Он удостоил нас этого. После того, как он совершит молитвы и благодарение, весь присутствующий народ отвечает: аминь. Аминь - еврейское слово - значит: да будет. После благодарения предстоятеля и возглашения всего народа, так называемые у нас диаконы дают каждому из присутствующих приобщаться хлеба, над которым совершено благодарение, и вина и воды, и относят к тем, которые отсутствуют.

Не бачым тут дакладнага апісання Эўхарыстычнай малітвы, а гэта азначае, што яна была спантаннай. Тым не менш, святы Юстын пісаў цэзару Антаніну Пію, паказваючы жыццё хрысціянаў, а не толькі нейкай мясцовай супольнасці. Гэта значыць, што, нягледзячы на спантаннасць малітвы, Эўхарыстыя ўсюды выглядала вельмі падобна.

Святую Камунію раздавалі дыяканы, а таксама заносілі яе тым, хто не мог прыйсці на Імшу.

Пища эта у нас называется евхаристиею (благодарением), и никому другому не позволяется участвовать в ней, как только тому, кто верует в истину учения нашего и омылся омовением в оставление грехов и в возрождение, и живет так, как предал Христос. Ибо мы принимаем это, не так как обыкновенный хлеб или обыкновенное питье: но как Христос, Спаситель наш, Словом Божьим воплотился и имел плоть и кровь для спасения нашего, таким же образом пища эта, над которой совершено благодарение через молитву слова Его, и от которой через уподобление получаете питание наша кровь и плоть, есть - как мы научены - плоть и кровь того воплотившегося Иисуса. Ибо апостолы в написанных ими сказаниях, которые называются Евангелиями, предали, что им было так заповедано: Иисус взял хлеб и благодарил и сказал: это делайте в Мое воспоминание, это есть тело Мое; подобным образом Он взял чашу и благодарил и сказал: это есть кровь Моя, и подал им одним........

С того времени мы между собою всегда делаем воспоминание об этом. И достаточные из нас помогают всем бедным, и мы всегда живем за одно друг с другом.

Ідзе размова пра ахвяры. Іх збіралі пасля ўсіх малітваў для біскупа, і яны мелі канкрэтную мэту. Гэтымі ахвярамі падтрымлівалі бедных, старых і хворых. З пасланняў апостала Паўла мы даведаемся, што ахвяры таксама збіралі на місійныя патрэбы апосталаў.

За все получаемые нами благодеяния мы прославляем Создателя всего, через Сына Его Иисуса Христа и через Духа Святого. В так называемый день солнца бывает у нас собрание в одно место всех живущих по городам или селам; и читаются, сколько позволяет время, сказания апостолов или писания пророков. Потом, когда чтец перестанет, предстоятель посредством слова делает наставление и увещание подражать тем прекрасным вещам. Затем все вообще встаем и воссылаем молитвы. Когда же окончим молитву, тогда, как я выше сказал, приносится хлеб, и вино, и вода; и предстоятель также воссылает молитвы и благодарения, сколько он может. Народ выражает свое согласие словом - аминь, и бывает раздаяние каждому и приобщение даров, над коими совершено благодарение, а к небывшим они посылаются через диаконов. Достаточные же и желающие, каждый по своему произволению, дают. что хотят, и собранное хранится у предстоятеля: а он имеет попечение о сиротах и вдовах, о всех нуждающихся по болезни или по другой причине, о находящихся в узах, о странниках издалека, вообще печется о всех находящихся в нужде. В день же солнца мы все вообще делаем собрание потому, что это есть первый день, в который Бог, изменивши мрак и вещество, сотворил мир, и Иисус Христос, Спаситель наш, в тот же день воскрес из мертвых. Распяли Его накануне Сатурнова дня, а в день после Сатурнова дня, т. е. в день солнца, Он явился апостолам Своим и ученикам и преподал им то, что представили мы и на ваше усмотрите.

З гэтага апісання выразна бачна, што Святая Імша мела дзве часткі. Першая – гэта чытанне Старога Запавету, а таксама Новага. Святы Юстын узгадвае Евангеллі ў множным ліку, а таксама пасланні Апосталаў. Пасля чытання быў каментар і заахвочванне, каб жыць па Божаму Слову. Другая частка – гэта сама Эўхарыстыя.

Іншым старажытным тэкстам з’яўляецца “Дідахэ”, вядомы як “Навука Дванаццаці Апосталаў”. Гэты рукапіс паўстаў каля 215 г. н.э. У ім мы чытаем:

«Что касается Евхаристии, благодарите так. Прежде о чаше:

«Благодарим Тебя, Отче наш, за святую лозу Давида, отрока Твоего, которую ты явил нам через Иисуса, Отрока Твоего. Тебе слава во веки!»

Что же касается преломляемого хлеба (благодарите так):

«Благодарим Тебя, Отче наш, за жизнь и ведение, которые Ты открыл нам через Иисуса, Сына Твоего. Тебе слава во веки! Как этот преломляемый хлеб, быв рассеян по холмам, и будучи собран, сделался единым, так да соберется Церковь Твоя от концов земли в Царствие Твое. Ибо Твоя есть слава и сила через Иисуса Христа во веки!»

Никто же да не ест и не пьет от вашей Евхаристии, кроме крещенных во имя Господне; ибо об этом сказал Господь: «Не давайте святыни псам».

Исполнивши все, так благодарите:

«Благодарим Тебя, Святый Отче, за святое имя Твое, которое Ты вселил в сердца наши, и за ведение и веру и бессмертие, которое Ты открыл нам через Иисуса, Сына Твоего. Тебе слава во веки! Ты, Владыко Вседержитель, создав все, имени Своего ради дал людям пищу и питье на пользу, чтобы они благодарили Тебя, нас же благословил духовною пищею и питьем и жизнью вечной через Твоего Отрока. Прежде благодарим Тебя потому, что Ты всесилен. Тебе слава во веки! Помни Господи, Церковь Свою, да охранишь ее от всякого зла и сделаешь ее совершенной в любви Твоей, и собери ее от четырех ветров, освященную, во Царствие Твое, которое Ты уготовал ей. Ибо Твоя есть сила и слава во веки! Да приидет благодать и да прейдет мир сей! Осанна Сыну Давидову! Если кто свят, пусть приходит, а кто нет, пусть покается. Марана-фа! Аминь!» (Дидахе, главы 9-10).

Гэты тэкст хаця і не паказвае нам нічога новага, аднак тут маем канкрэтныя тэксты малітваў, а не толькі схему Імшы, як гэта было ў святога Юстына. Гэта сведчыць аб тым, што з часам спантаннасць пачынае адыходзіць ад Эўхарыстыі, а з’яўляюцца супольныя для ўсіх тэксты. У гэтым былі свае і плюсы, і мінусы. З аднаго боку, Эўхарыстыя – гэта настолькі важны для вернікаў абрад, што нельга было дапусціць да анархіі і ўласнай творчасці, трэба было ўсталяваць парадак. З іншага ж боку, гэты парадак будзе забіваць жывое слова, і на змену шчырай малітве прыдзе малітва завучаная, нібы верш, што мы маем магчымасць бачыць сёння ў нашых касцёлах.

 

Месца культу

Да паловы ІІІ ст. хрысціяне збіраліся ў прыватных дамах на Эўхарыстыю. Калі вернікаў станавілася ўсё больш і больш, багатыя вернікі пачалі аддаваць свае дамы спецыяльна толькі для культу. Такія дамы называлі “дамамі Касцёла”, а пасля сталі проста называць “касцёламі”. Пад канец ІІІ ст. пачалі спецыяльна будаваць дамы, якія прызначаліся для культу. У той час у Рыме было каля 40 такіх дамоў.

 

Эўхарыстыя IV – VII ст.

Пасля таго, як хрысціянства сталася афіцыйнай рэлігіяй Рымскай Імперыі, літургія Святой Імшы істотна змянілася. Пачаліся будавацца базілікі для таго, каб змясціць мноства вернікаў. Літургію цэлебраваў біскуп са святарамі. Яна набрала больш сталага характару, не было ўжо спантаннасці. Святая Імша выглядала падобна, як і сёння. Самыя вялікія змены прынесла змена мовы. Пачаткова хрысціяне маліліся на грэцкай мове. Пасля пачала ўваходзіць лацінская мова, якая была больш зразумелай. Нагадаю, што святы Геранім перакладаў Біблію на лацінскую мову для таго, каб людзі маглі чытаць яе і разумець. Такім чынам, пачынаецца двухмоўе. Чытанні былі на лацінскай мове, а малітвы і спевы па- грэцку. З часам лаціна ўсё больш і больш станавілася практычнай. Адзін са старажытных аўтараў IV ст. узгадвае, што людзі спявалі па-грэцку, але не разумелі зместу спеваў. Спявалі толькі па традыцыі. Урэшце пад канец IV ст. у літургіі застаецца толькі лацінская мова. Разам з мовай у літургію прыйшлі элементы рымскага характару – лагічнасць, сціпласць, простасць, яснасць. Ад гэтага часу літургія лацінскіх хрысціянаў пачынае адрознівацца ад літургіі хрысціянаў грэцкай культуры, і гэтая розніца застанецца да нашых часоў.

Нягледзячы на экспансію лацінскай мовы, некаторыя рэгіёны Рымскай Імперыі захавалі свае традыцыі. Таму літургія кельтаў, галаў, паўночнаафрыканскіх хрысціянаў адрозніваліся ад літургіі Рыма, нягледзячы на тое, што ўсе прызнавалі аўтарытэт Рыма і былі падначаленыя Папу Рымскаму. Гэтыя розніцы існавалі ажно да Трыдэнцкага Сабору (сярэдзіна XVIст.).

 

Спантаннасць

Мы бачым, як на працягу стагоддзя мяняецца спантаннасць у літургіі, як прыходзяць канкрэтныя пункты і нават запісаныя малітвы. Тым не менш парадак на Імшы не быў далёка ідэальным. Падчас казанняў святога Аўгустына людзі маглі пляскаць у далоні, маглі біцца ў грудзі на знак пакаяння, а часам перакрыквалі святога на знак супраціву. Часам дыякан не мог змусіць людзей стаць на калені, а іншым разам людзям не падабаўся той ці іншы пераклад на лацінскую мову. Часам не маглі сабраць людзей у святыні на малітве, а іншым разам не маглі супакоіць тых, хто прыйшоў.

Канечне, гаворка ідзе не зусім пра першых хрысціянаў, а пра тых, хто масава перайшоў з паганства ў хрысціянства пасля 313 года (Міланскі Эдыкт цэзара Канстанціна). У выніку ў касцёлах з’явіліся натоўпы, толькі не шмат было карысці ад гэтых натоўпаў.