Памятаю, якім для мяне было шокам, калі я ад выкладчыка дагматычнага багаслоўя даведаўся, што святы Аўгустын ніколі не спавядаўся. Я часам узгадваў гэта, хоць недзе была ціхая надзея, што а раптам гэта не правераныя факты. Але рыхтуючыся да «Вінаградніку», я ў іншых крыніцах знайшоў доказы гэтага.
Справа ў тым, што ў старажытным хрысціянстве быў зусім іншы падыход да споведзі, чым ёсць сёння. Каб зразумець спосаб мышлення першых хрысціянаў, трэба ўсур’ёз задумацца над некаторымі фрагментамі Святога Пісання.
Бо той, хто памёр [ідзе размова пра Хрост], вызваліўся ад граху (Рым 6,7).
Мы ведаем, што кожны, хто нарадзіўся ад Бога, не грашыць, бо Народжаны ад Бога захоўвае яго, і злы яго не кранае (1 Ян 5,18).
І той жа апостал Ян кажа ў іншым месцы:
Калі кажам, што не маем граху, ашукваем саміх сябе, і няма ў нас праўды (1 Ян 1,8).
Як разумець гэтыя, здавалася б, супярэчлівыя словы? Гаворка ідзе пра разуменне, чым ёсць грэх. Перш за ўсё грэх – гэта тое, што разрывае сувязь чалавека з Богам. Гэта не проста нейкі ўчынак, які вынікае са слабасці характару. Гэта не проста дрэнныя думкі ці не надта пажаданыя прагненні. Калі апостал Ян кажа, што вернік не можа больш грашыць, то маецца на ўвазе, што той, хто сапраўды пазнаў Бога, не можа рабіць тых рэчаў, якія рабіў раней. Дакладней, можа, канечне, але ягоны грэх пасля пазнання Уваскрослага Хрыста, будзе зусім іншым. На гэтую тэму яшчэ два моманты са Святога Пісання:
Бо лепш было б ім не ведаць дарогі справядлівасці, чым, пазнаўшы, адвярнуцца ад перададзенай ім святой запаведзі (2 П 2,21).
Калі хто ўбачыць, што брат яго чыніць грэх, які не вядзе да смерці, няхай моліцца, і Бог дасць жыццё таму, хто чыніць грэх, які не вядзе да смерці. Але ёсць грэх, які вядзе да смерці, таму не кажу, каб ты маліўся за такога. Усялякая несправядлівасць — гэта грэх, але ёсць грэх, які не вядзе да смерці (1 Ян 5,16-17).
Не хачу зараз разбірацца, чаму апостал Ян не раіць нават за некаторых маліцца. Гэта вельмі складаная тэма і далёка не адназначная. На дадзены момант проста звяртаю вашу ўвагу на тое, што апостал робіць падзел паміж грахамі, і гэты падзел вельмі радыкальны. Той грэх, які радыкальна зрывае сувязь чалавека з Богам, названы грахом, які «вядзе да смерці». Вось тут і ёсць разуменне нашай тэмы. Няма такога чалавека, які б не грашыў. Біблія кажа, што ўсялякая несправядлівасць – грэх. Я дадаў бы – несправядлівасць адносна іншых, сябе, адносна Бога, несправядлівасць ва ўчынках, у думках, у словах. У гэтым сэнсе ўсе мы пагалоўна ў грахах. І калі нехта кажа, што не грашыць, то ён ашуквае самога сябе. Аднак ёсць асаблівы грэх, які руйнуе адносіны чалавека з Богам, каторага, падкрэсліваю, гэты чалавек ужо хоць бы трохі пазнаў. Традыцыя Касцёла гэты «асаблівы» грэх называе цяжкім грахом, або смяротным.
Што ж гэта за грэх такі? Шчыра кажучы, назваць яго далёка не проста. Напрыклад, цяжкім грахом з’яўляецца сужанская здрада. Аднак ёсць шмат прычынаў, чаму чалавек робіць гэты грэх. Я не шукаю апраўдання. Грэх – гэта грэх. Аднак часам так ёсць, што чалавек зграшыў, перажывае, плача, не ведае, чаму і як так сталася, бо ён і блізка не збіраўся адыходзіць ад Бога. Возьмем іншую сітуацыю. Нехта не зграшыў чужалоствам, не зрабіў іншых цяжкіх грахоў, аднак жыве ў безнадзейнасці, роспачы, не дазваляе іншым дапамагчы сабе і не бачыць абяздоленых вакол сябе, не здольны любіць і мае прэтэнзіі да Бога. Хто з іх знаходзіцца ў стане цяжкога граху? Паводле тых спісаў, якія маем у малітоўніках, – канечне, першы. Аднак нешта мне падказвае, што гэта ўсё ж другі. Пытанне ў тым, як мы разумеем грэх. Як парушэнне толькі правіла, ці перш за ўсё руйнаванне адносінаў з Богам, што, канечне ж, праяўляецца ў парушэнні тых просьбаў, якія скіраваў да нас Айцец, які нас любіць?
Можа гэта дзіўна, але разуменне нашай тэмы залежыць ад разумення, чым ёсць грэх і чым ёсць хрысціянства. Хрысціянства – гэта не рэлігія правілаў, а сустрэча з Богам, які нас любіць, якому мы паверылі, якому хочам падпарадкавацца, якога слухаем. Менавіта таму сапраўды геніяльным было выказванне св. Ігнацыя Лаёлы пра тое, што да рэчаў створаных мы павінны адносіцца, задаючы толькі адно пытанне: ці гэта вядзе мяне да Бога, ці аддаляе?
Я ўпэўнены, што калі мы рэгулярна і пры розных сітуацыях будзем задаваць сабе гэтае пытанне святога Ігнацыя, то ў нас як не трэсне галава ад усведамлення ўласнай грахоўнасці. Думаю, што першыя хрысціяне і разумелі, і перажывалі гэты боль з прычыны сваёй грахоўнасці. Аднак яны не зацыкліваліся на сабе. Яны не збіраліся быць праведнікамі, якія не памыляюцца. Бо разумелі, што яны грэшнікі, але яшчэ больш разумелі Любоў Бога, які іх і выбраў, і паклікаў менавіта як грэшнікаў. Нехта казаў, што першыя хрысціяне былі наіўнымі і не бачылі сваіх грахоў. Абсалютна нязгодны з гэтым. Думаю, што яны бачылі, а можа нават больш, чым мы. Проста, яны не займаліся самадасканаласцю, а шукалі Бога, які іх любіць. Яны разумелі, што іхнія штодзённыя грахі не здольныя аддаліць іх ад Любові Божай.
Што ж скажам на гэта? Калі Бог за нас, хто супраць нас? Той, які Сына свайго не пашкадаваў, але аддаў Яго за ўсіх нас, як жа не дасць нам разам з Ім таксама ўсяго? Хто будзе абвiнавачваць выбраных Богам? Ці ж Бог, які апраўдвае? Хто будзе асуджаць [іх]? Ці ж Хрыстус, які памёр, а нават больш за тое, уваскрос, знаходзіцца праваруч Бога і заступаецца за нас? Хто адлучыць нас ад любові Хрыста? Няшчасце ці прыгнёт, ці пераслед, ці голад, ці галеча, ці небяспека, ці меч? Як напісана: «За цябе забіваюць нас увесь дзень, лічаць нас авечкамі, прызначанымі на зарэз». Але над усім гэтым мы атрымліваем поўную перамогу праз таго, хто палюбіў нас. Бо я перакананы, што ні смерць, ні жыццё, ні анёлы, ні ўлады, ні цяперашняе, ні будучае, ні сілы, ні вышыня, ні глыбіня, ні іншае якое стварэнне не зможа адлучыць нас ад любові Божай, якая ёсць у Хрысце Езусе, Пану нашым (Рым 8,31-39).
Гэты тэкст паказвае нам, што вернікамі хутчэй кіравала любоў і вера, чым страх перад грахамі. Менавіта таму св. Аўгустын мог спакойна напісаць: Любі, і рабі што хочаш. Я рэдка цытую гэтае выказванне святога, таму што зразумець яго можа толькі сапраўдны вернік. Для іншых гэтае выказванне будзе толькі танным апраўданнем беззаконня.
Са сваімі штодзённымі грахамі хрысціяне спраўляліся ўсімі даступнымі сродкамі. Перш за ўсё гэта была асабістая малітва пакаяння, малітва «Ойча наш», а найбольш – удзел у Эўхарыстыі. Вернікі верылі, што святая Камунія лечыць іх ад грахоў, бо Езус на Апошняй Вячэры сказаў, што гэты келіх Крыві праліваецца за нашыя грахі.
Бо немагчыма – тых, што адзін раз пасвечаныя і скаштавалі дару нябеснага, і зрабіліся супольнікамі Духа Святога, і скаштавалі добраснага слова Божага і сіл будучага веку, і адпалі, – нанава ўзнаўляць пакаяннем, калі яны зноў крыжуюць у сабе Сына Божага і паглумляюць Яго (Габр 6,4-6).
Хрысціяне добра разумелі, што пасля таго, як мы пазналі Хрыста, мы не можам рабіць тыя ж грахі, якімі грашылі раней. Пасля сустрэчы з Хрыстом, чалавек павінен адысці іншым. Гэты тэкст Паслання да Габрэяў не забараняе пакаяння, але кажа пра тое, што пакаянне становіцца безсэнсоўным, калі вернікі і надалей крыжуюць у сабе Сына Божага.
Такі суровы падыход да тэмы разумення г.зв. смяротнага граху прывёў да таго, што ў першыя стагоддзі вернікі практыкавалі аднаразовую пакуту. У 150 г. Гермас пісаў у сваім творы «Пастыр», што калі пасля такой значнай падзеі, якой ёсць Хрост, чалавек зграшыў, то можа пакаяцца толькі адзін раз, бо калі ён ізноў будзе грашыць, то пакаянне яму нічога ўжо не дасць. Адсюль узнікла практыка аднаразовага пакаяння, якая праіснавала да VI стагоддзя. Лічылася, што паколькі толькі адзін раз можна прыняць Хрост, то толькі адзін раз таксама можна пакаяцца.
У разуменні старажытных хрысціянаў цяжкі грэх нішчыў адносіны з Богам, але таксама і з супольнасцю Касцёла. Менавіта таму аднаразовыя пакаянні мелі характар публічны. Так, напрыклад, Сінод біскупаў Гішпаніі і Галіі, які адбыўся ў 589 г. у Таледа перасцерагае вернікаў ад небяспечнай практыкі індывідуальнай споведзі перад святаром.
Што на той час лічылася цяжкім грахом? Практыка публічнай споведзі і пакуты абавязвала верніка, які ўчыніў забойства, чужалоства, ідалапаклонства, практыкаваў распусту, праклінаў, даваў фальшывыя свечанні або ўдзельнічаў у тагачасных цыркавых выступах (магчыма, ішла размова пра баі гладыятараў і г.д.). Само сабой зразумела, што цяжкім грахом было вырачэнне веры ў часы пераследу. І гэтак жа зразумела, што хрысціяне мелі ўсе шанцы не рабіць такіх грахоў.
Адкуль тады ўзялася практыка частай споведзі? Магчыма, жыццё паказала, што ўсё больш і больш было вернікаў, каторыя не маглі вытрываць у спосабе хрысціянскага жыцця і трэба было праявіць да іх больш любові і талерантнасці. Пераслед хрысціянаў паўплываў на змену радыкальнага мышлення ў Касцёле, які меў на той час мучанікаў, але таксама і адступнікаў ад веры. Так ці інакш, у 1215 г. на IV Лятэранскім Саборы ўвялі абавязак споведзі мінімум раз на год. Гэтае рашэнне пацвердзіў Трыдэнцкі Сабор, дадаючы, што вернік павінны мінімум раз на год вызнаць цяжкія грахі, а штодзённыя грахі можна не вызнаваць, але самому адпакутаваць іх, ці направіць учыненую шкоду.
Сакрамант споведзі ў наш час
Сучасны Кодэкс Кананічнага Права і Катэхізіс Касцёла Каталіцкага падтрымліваюць рашэнне Трыдэнцкага Сабору (ККП 989; ККК 1457). Ідзе размова пра мінімальны абавязак – споведзь раз на год з цяжкіх грахоў. Тэарэтычна, калі чалавек на працягу года не зрабіў цяжкога граху, ён мае поўнае права не спавядацца.
Аднак, як было ўжо ўзгадана, не так лёгка часам вызначыцца, грэх быў цяжкі, ці не. Менавіта таму стала распаўсюджвацца практыка частай споведзі. Можна сказаць, што гэта споведзь «на ўсялякі выпадак». З аднаго боку, такая логіка нібыта здымае з нас няўпэўненасць і страхі. Падкрэсліваю – нібыта… Таму што насамрэч яна нішчыць веру. Мы хочам быць упэўненымі ў сабе, хочам не памыліцца, не рызыкаваць, а на этапах веры гэта немагчыма. Мы перастаем адкрываць міласэрнага Бога, а хочам будаваць жыццё на нейкай сваёй праведнасці. Практыка паказвае, што споведзь «на ўсялякі выпадак» далёка не дае супакою і ўпэўненасці, а наадварот – прыносіць яшчэ больш страхаў і няўпэўненасці.
У сучаснага католіка часта ёсць дзіўнае перакананне, што чым больш споведзяў, тым лепш. У нейкім сэнсе мы маем магічнае мышленне. Нам здаецца, што Хрост, споведзь і святая Камунія ўсё вырашаюць. Гэта рытуалы, якія трэба споўніць і тады ўсё будзе добра. Калі для першых хрысціянаў ішла размова пра пазнанне Хрыста, пра давер Яму, то для нас часта важны сам рытуал, як нейкае магічнае дзеянне. І таму зразумела, што чым больш яго – тым лепш. Я не здзіўляюся, што пры частых споведзях вера і пакаянне часта адсутнічаюць. Чалавек проста называе грэх, бо яму страшна і хочацца, каб палягчэла, але не абуджае веру ў тое, што сустракаецца з Хрыстом і што атрымае ад Яго аздараўленне.
У мяне некалі быў такі перыяд, калі я вельмі мучыўся ад аднаго граху. Аднойчы, калі я чарговы раз вызнаваў свой грэх, святар сказаў мне, каб я стараўся паверыць у тое, што на споведзі Езус здольны не толькі вызваліць ад граху, але нават забраць спакусу. Ён сказаў мне, што споведзь – гэта сакрамэнт аздараўлення. Калі я паверыў у гэта, то стаў сапраўды па-іншаму перажываць споведзь. Я расказваў пра мой досвед іншым людзям, і яны таксама пачыналі перажываць падобныя рэчы. Сёння я думаю, што мог бы нават не спавядацца так часта з таго граху, бо гэта не быў цяжкі грэх, але трэба было б абудзіць веру, што праз малітву «Ойча наш» Госпад мяне вызваляе, што праз удзел у Святой Імшы і прыняцці Камуніі я таксама магу прыняць вызваленне. Нездарма Езус у прыватных аб’яўленнях нагадвае пра гэта. У сакрамэнце споведзі важная вера ў Бога, які нас любіць, благаслаўляе і вылечвае нашыя раны. Але гэтую веру трэба абудзіць.
Падобная карціна і з пакаяннем. Частая споведзь слаба спрыяе пакаянню. Мы часта нават толкам не можам падрыхтавацца да споведзі. Традыцыя Касцёла вучыць, што ёсць пяць умоваў споведзі. Шчырае вызнанне грахоў – гэта толькі адна з умоваў. Чатыры іншыя датычаць пакаяння. На самой справе гэта не святар павінен нам першым казаць, што рабіць, як направіць учыненую шкоду. Гэта мы, рыхтуючыся да споведзі, павінны задаваць самім сабе вельмі практычнае пытанне: як не паўтараць грэх? Калі ж мы часта спавядаемся, то згаданае практычнае пытанне тут ну ніяк не задасі. Мы часта проста не маем шанцаў ацаніць цвяроза сітуацыю. Больш за тое, грэшнік павінен не проста назваць грэх і падумаць, як змяніць сітуацыю. Пакаянне мае ў сабе таксама элемент адрачэння. Чалавек свядома адракаецца ад дзеяння злога духа, які стаў уплываць на яго праз грэх. Часам даводзілася назіраць, як людзі эмацыйна паводзілі сябе, але калі ім прапаноўвалі адрачыся ад таго зла, якое яны не так даўно вызнавалі на споведзі. Яны альбо атрымлівалі ўнутранае вызваленне, альбо нейкім іншым чынам духоўны свет пачынаў сябе праяўляць. Аб чым гэта гаворыць? Аб тым, што людзі спавядаліся, але насамрэч не выракаліся зла. Гэта значыць, што споведзь была без пакаяння. Інакш кажучы, яе практычна амаль што не было. Калі ў сакрамэнце пакаяння будзе сапраўды прысутнічаць элемент адрачэння і пытанне, як выйсці з граху, то споведзь будзе мець у нашым жыцці зусім іншае значэнне, яна будзе мяняць нас. Але да такой споведзі трэба рыхтавацца, трэба прысвяціць ёй адпаведны час.
Ад аднаго чалавека я некалі пачуў, што ён, перш чым пайсці да споведзі, доўга моліцца на каленях перад Езусам, просіць прабачэння, задае пытанні, што з гэтым рабіць, прымае нейкія рашэнні і пастановы, і толькі пасля ўсяго гэтага ідзе да споведзі. Па сутнасці атрымоўваецца, што споведзь пачалася раней, а праз паслугу святара чалавек тады атрымлівае разграшэнне як фінал пакаяння.
Маю вопыт, што калі мы не перажываем споведзь менавіта такім чынам, то пасля споведзі грахі вельмі часта вяртаюцца. Проста споведзь аказалася не падрыхтаванай, без веры і без пакаяння. А калі яе рыхтаваць сур’ёзна, то не атрымаецца, каб яна была частай. Гэта проста нерэальна. Найчасцей мы часта спавядаемся толькі пад уплывам эмоцый, а тут трэба нешта нашмат большае – трэба сур’ёзныя рашэнні і асабістая сустрэча з Госпадам, а гэта патрабуе часу. Сур’ёзныя рэчы хутка не нараджаюцца.
На жаль, нашае жыццё – гэта хістанне паміж крайнасцямі. Нехта заўважыў, што гэта, нібы язда на веласіпедзе. Трэба ўтрымаць адпаведны баланс. З аднаго боку споведзь раз у жыцці была крайнасцю, але з іншага боку бачна, што частыя споведзі таксама часам слаба мяняюць нашае жыццё, марудна вядуць да Езуса. Касцёл, выходзячы насустрач унутраным патрэбам сучаснага чалавека, дазволіў, у сваім часе, на «вушную» споведзь (замест публічнага пакаяння), дазволіў спавядацца часта, дазволіў спавядацца са штодзённых грахоў. Гэта мае свае плюсы, але і небяспеку. Найперш, чалавек сам павінен адказаць сабе, ці частая споведзь вядзе яго да Збаўцы? І ўвогуле, ці набліжае споведзь яго да Бога. Можа варта пакінуць свой панічны страх і традыцыі, а падрыхтавацца да пакаяння больш грунтоўна?
Адна гісторыя ў маім жыцці вельмі змяніла маё стаўленне да споведзі. У навіцыяце, на заканчэнне духоўных практыкаванняў, святар запытаўся, ці мы гатовыя да смерці. Я ўспрыняў гэтыя словы з верай, усур’ёз і ў мяне адразу ўзнікла жаданне бегчы на споведзь. Пасля ўзгадаў, што спавядаўся некалькі дзён таму і не паспеў яшчэ награшыць. Пасля зразумеў, што ўсе грахі я і так не ўзгадаю, не памятаю, не бачу і г.д. Карацей, я не змагу дайсці да таго этапу, калі падам Богу дакладны рахунак маіх грахоў, а пасля са спакойнай душой памру. Я зразумеў, што мной кіруе выключна страх, а ён можа і давядзе да споведзі, але напэўна не дасць супакою. Я зразумеў тады, што мне патрэбна не споведзь, а дзіцячая вера ў Міласэрнага Бога.
Аднойчы мяне наведалі грэшныя думкі. Раней я заўсёды ў такіх выпадках спяшаўся спавядацца. У нейкім сэнсе я нават не змагаўся з імі, а адразу думаў пра споведзь. Можна сказаць, што замест словаў Езуса «ідзі і больш не грашы», я нібы чуў «ідзі і хуценька вярніся назад з тымі ж грахамі». Але на той раз сталася нешта іншае. Замест таго, каб панікаваць, што грэх зноў з’явіўся ў маёй галаве, я сказаў: «Гэта толькі думкі, у Імя Езуса Хрыста я з імі не згаджаюся, не прымаю іх, а значыць, я не пад грахом». Дзіўна, але думкі пасля гэтага проста ўзялі і зніклі. Канечне, далёка не заўсёды так здаралася, але гэтым разам бітва была выйграна вельмі проста. Раней я на ўсялякі выпадак паспавядаўся б, але гэтым разам было інакш. Я сказаў сабе, што не зграшыў, хаця была магчымасць, а значыць не трэба мітусіцца. Гэта была мая невялічкая перамога веры. Я зразумеў, што думкі і пачуцці могуць прывесці да граху, а могуць быць проста спакусай і месцам барацьбы, і мы не заўсёды павінны прайграваць. Я быў у шоку ад унутранага супакою. Я мог проста пакінуць гэтую гісторыю без споведзі і далей жыць у Божай прысутнасці.
«Тэрапеўтычная споведзь»
Касцёл дазволіў частую споведзь хутчэй для нашых эмацыйных патрэбаў. Лічу, што адносна частая споведзь, у параўнанні да пакаяння раз у жыцці ці раз на год, гэта сапраўды Божая ласка, але ні ў якім выпадку нельга карыстацца ёй машынальна ці «магічна», бо тады губляецца проста ўсялякі сэнс гэтага сакрамэнту. Каб не згубіць плён споведзі і радыкалізм пакаяння, лепш адрозніць споведзь ад духоўнай размовы. Калі мы робім усё разам, то атрымліваецца тое, што нехта трапна назваў «тэрапеўтычнай споведдзю». Споведзь – гэта направа адносінаў чалавека з Богам і супольнасцю Касцёла. Апрача таго ёсць шмат пытанняў і тэмаў, якія трэба вырашаць па-за сакрамэнтам, у звычайных размовах. Вядома, што мы часта баімся гаварыць пра сваё прыватнае і асабістае, і таму нам часта прасцей зрабіць гэта на споведзі. Не думаю, што гэта правільна. Простая рэч. Калі ты карыстаешся з парадаў іншага верніка, то павінна быць свабода выказвання. Споведзь не дае такой свабоды, бо ёсць таямніца споведзі. Часам святар мог бы нешта параіць пазней, у іншым часе, але таямніца споведзі найчасцей не дазволіць яму гэтага зрабіць. Вядома, што некаторыя рэчы могуць гучаць толькі на споведзі, але некаторыя можна адважыцца вынесці на святло ў свычайнай размове. У такім выпадку я проста раіў бы прасіць у духоўнай асобы, калі мы ёй давяраем, проста захаваць пачутае ў таямніцы. Можа так здарыцца, што святар надта балбатлівы і проста не здольны трымаць таямніцы па-за споведдзю. У такім выпадку, не асуджаючы святара і без крыўдаў, я б задаў сабе пытанне, а ці варта з ім увогуле раіцца.
Асабісты мой вопыт паказвае, што часам нашмат больш плёну пасля адбытай размовы, калі чалавек іншым разам знарок прыедзе на размову, чым адбыты сакрамэнт споведзі і заадно ўсё астатняе на «Вінаградніку», на рэкалекцыях «Школы ХЖіЕ», ці на іншых рэкалекцыях. Вядома, што такія размовы патрабуюць нейкай большай арганізацыі ў арганізацыйным плане, але магчыма менавіта таму яны даюць часам большыя вынікі. Гэта складана. Можа добра гэта ведаю як ніхто іншы, паколькі часам проста немагчыма вырваць нейкую дадатковую гадзінку.
Пры нагодзе некалькі словаў пра г.зв. «духоўнае кіраўніцтва». Асабіста мая логіка вельмі простая. Трэба асцерагацца рэлігійнага фундаменталізму. Ніхто мяне ніколі не пазбавіць абавязку асабіста шукаць Госпада. Менавіта таму ніхто ніколі не скажа мне на 100 адсоткаў, што мне трэба рабіць. Таму калі я чую, што людзі праяўляюць паслухмянасць святару глабальна ва ўсім, то гэта можа аказацца трагедыяй. Святар можа стацца дапамогай на шляху да Бога, але ніколі не будзе рупарам, праз які Бог рэгулярна гаворыць з чалавекам. Калі даводзілася сустракацца з поўным духоўным падпарадкаваннем святару, то часта такія людзі пасля патрабавалі псіхалагічнай помачы, бо станавіліся залежнымі, ці нават духоўнымі рабамі. Таму трэба асцерагацца сляпога рэлігійнага фундаменталізму. Асабліва ў наш час, калі тэма духоўнага кіравання стала моднай. Некаторыя нават маюць дзіўнае перакананне, што мець свайго духаўніка – гэта крута і гэта сведчыць аб нейкім духоўным узроўні. Шчыра кажучы, гэта ні аб чым не сведчыць. Калі нехта мае духаўніка, то гэта гаворыць аб тым, што той чалавек самастойна не спраўляецца. Хутчэй, гэта гаворыць пра немач, а не пра духоўную сілу. Чалавек можа не даваць сабе рады па розных прычынах: бо Госпад хоча вызваліць яго ад эгаізму і ганарыстасці, хоча паказаць ягоную абмежаванасць, а магчыма, святар мае сапраўды багаты вопыт і можа яму нешта даць, чаго ён сам яшчэ не пазнаў.
З іншага боку, помач іншага чалавека, брата ў веры, сапраўды можа быць проста неабходнай. Ёсць такія сітуацыі, дзе становіцца зразумелым, што чалавек сам не справіцца і трэба шукаць помачы. Бог дае часта гэтую помач у выглядзе розных людзей. Гэта могуць быць святары, а часам і свецкія людзі. Асабіста я нават не магу дакладна сказаць, хто мне на розных этапах больш дапамагаў і вучыў у плане духоўным – святары, ці свецкія. Святар мае ўладу адпускаць грахі і цэлебраваць Эўхарыстыю ад Божага Імя, але гэта не заўсёды азначае, што ён мае багаты духоўны вопыт, якім можна падзяліцца. Мы ўсе авечкі Божыя і ўсе Яго шукаем. І на кожным этапе гэтых пошукаў вернік павінен вырашаць: дадзены чалавек сапраўды вядзе яго да Бога, ці не. Сам ён гэтага не скажа верніку – вернік сам павінен вырашыць гэта, маючы вопыт уласных назіранняў, рызыкі ў веры і г.д.
Часам Бог дае нам людзей, ад якіх мы вучымся і якія крыху нас накіроўваюць, на доўгі час, а часам гэта аднаразовыя сустрэчы. І гэта нармальна. У семінарыі ў мяне быў духоўны айцец, які мяне гадамі вёў, але пад канец навучання я зразумеў, што нашая супольная дарога сканчваецца і ён мне больш нічога асаблівага не дасць, а значыць, трэба ісці далей самому. На сённяшні дзень я разумею, што большасць пытанняў я павінен вырашаць самастойна, хоць часам ёсць такія тэмы, калі я павінен патэлефанаваць ці паехаць да тых, хто для мяне з’яўляецца духоўным аўтарытэтам і праз каго, як веру, Бог дае мне адказ і паказвае выйсце, альбо выводзіць на простую дарогу. Але гэта, зноў жа, мае пошукі.
Вельмі часта святар з’яўляецца для нас дапамогай выключна ў плане ведаў і дысцыпліны. Ён можа не мець багатага духоўнага досведу, але затое мае багаслоўскія веды і можа даць нам элементарны адказ. Гэта сапраўды вельмі дапамагае, але, зноў жа, трэба ведаць, што гэты святар сапраўды мае гэтыя веды. Жыццё паказвае, што некаторыя святары проста праседзелі час у семінарыі і асабліва не шмат чаму навучыліся.
Адна дзяўчына распавядала мне, што пайшла да святара з сур’ёзным пытаннем. Ён не ведаў, што адказаць, прызнаўся, што не мае такога духоўнага досведу, але даў кнігу, дзе можна было знайсці адказ. Гэтая кніга адкрыла вочы дзяўчыне на многія гады. Гэта было вельмі мудрае рашэнне. Бог паслужыўся ведамі аўтара кнігі і адсутнасцю ведаў святара. Ён не ведаў што адказаць, але затое ведаў, дзе шукаць адказ. Таму часта святары будуць для нас дапамогай не на ўзроўні, скажам так, містыкі, але на звычайным інтэлектуальным узроўні.
Асобная справа – тэма дысцыпліны. З аднаго боку, я кажу, што мы самі павінны шукаць Бога, але з іншага боку, пры гэтых пошуках раней ці пазней абавязкова павінен з’явіцца святар. Да Бога мы ідзем у Яго Касцёле, у Яго народзе, а святар з’яўляецца амаль юрыдычным прадстаўніком гэтай Божай сям’і. Таму нічога дзіўнага, што ў Божым плане выхавання большасць духоўных рэчаў адбываецца ў прысутнасці святара. Мой вопыт паказвае, што часам людзі маюць такія духоўныя рэчы ці праблемы, што доўгі час не могуць знайсці разуменне ці падтрымку нават сярод святароў, але раней ці пазней святар усёроўна знаходзіўся, бо такая Божая педагогіка. Такім людзям варта ў пакоры задаваць Богу пытанні і прасіць дапамогі, але ніколі нельга пайсці за мышленнем: я сам усё вырашу. З аднаго боку мы самі маем абавязак шукаць Бога, але з іншага боку, калі ў гэтых пошуках нам «ніхто не ўказ» і я сам ведаю, што рабіць, то такія пошукі да Бога яўна не даводзяць. Менавіта таму я заўсёды раю вернікам, якія перажылі глыбокае навяртанне, ніколі не ісці супраць сваіх пробашчаў, ніколі не бунтавацца і не адкідваць іх, нават калі святар вас абсалютна не разумее. Раю так, бо веру, што дысцыпліна, пакора, паслухмянасць і малітва за святара прыносяць свой плён, а бунт і крыўды нясуць толькі спусташэнне.
І апошняе. Вельмі пажадана, як я казаў, аддзяляць духоўныя размовы ад споведзі. Любы святар не можа быць духаўніком, а тым больш першы пабожны вернік. І ўвогуле – далёка не абавязкова, каб у верніка быў духаўнік. Тут трэба шмат мудрасці і распазнання. Што датычыць самога сакрамэнту споведзі, без духоўных размоваў і кіравання, то тут крыху інакш. Калі верніку патрэбна толькі Божае прабачэнне (пакаянне ён сам прайшоў падчас падрыхтоўкі да споведзі), то яго можа ўдзяліць любы святар. Аднойчы мне прыйшлося спавядацца ў старэйшага святара, які меў псіхічную хваробу. Я баяўся, але не было выбару і я пайшоў да споведзі пасля асабістай малітвы за гэтага святара. І ведаеце, я нават сёння памятаю тыя словы, якія я тады пачуў. Здавалася, што мне іх сказаў сам Бог. Ведаю таксама гісторыю, калі чалавек спавядаўся ў святара, якому ў хуткім часе забаранілі спаўняць святарскую паслугу. Гэта была вельмі складаная сітуацыя, але для чалавека, які на той час спавядаўся, адбылася амаль містычная сустрэча з Жывым Богам.
Калі людзі баяцца спавядацца ў тых ці іншых святароў, то раю перад споведдзю вельмі моцна маліцца за гэтых святароў. Гэтаксама трэба маліцца і за тых, да каго едзем на духоўную размову. Часам узнікае пытанне, ці трэба спавядацца ў тых самых святароў. Думаю, што так, хоць бы таму, што святар ведае нас, памятае. Пытанне чыста практычнае. Святар можа бачыць нейкія змены на працягу часу, чаго мы самі не можам бачыць. З іншага боку, споведзі таксама становяцца больш простымі, бо не трэба чарговы раз распавядаць многія падрабязнасці. Святар іх ужо можа ведаць.
Генеральная споведзь…
Адзін з элементаў г.зв. «тэрапеўтычнай споведзі» з’яўляецца споведзь генеральная або з усяго жыцця. Чаму яна ў раздзеле «тэрапеўтычнай споведзі»? Таму што ў большасці выпадкаў ідзе размова не столькі пра саму споведзь, колькі пра нейкі эмацыйны камфорт. І тут ёсць пэўная праблемка.
У Катэхізісе Каталіцкага Касцёла мы нічога не знойдзем пра генеральную споведзь. Пра яе ўзгадваюць некаторыя святыя (Вінцэнт дэ Поль, Ігнацы Лаёла), а таксама некаторыя душпастыры.
Споведзь генеральная абсалютна неабходная ў тым выпадку, калі чалавек прызнаецца, што свядома доўгія годы не гаварыў пэўны цяжкі грэх, бо баяўся, саромеўся або не хацеў пагадзіцца з вучэннем Касцёла, што ідзе размова менавіта пра цяжкі грэх. Гаворка пра свядома ўтоены грэх і практычна ўсе споведзі былі не важнымі. Яны былі святатацкімі і, можна сказаць, што іх не было ўвогуле. У гэтым выпадку споведзь з усяго перыяду проста неабходная. Можна не называць яе генеральнай, бо гэта звычайная споведзь, але ў праўдзе і з глыбокім пакаяннем.
Часам бывае, што чалавек адкрыў нейкі грэх, які быў забыты, або проста не ведаў пра яго. Альбо бывае, што з цягам часу, будучы дарослым, ты зусім па-іншаму можаш назваць грэх, з якога у маладосці спавядаўся нібы нечага не дагаворваючы. Напрыклад, часам маладыя людзі могуць казаць: былі нясціплыя думкі і ўчынкі. Нібыта нешта сказаў і адначасна не. У такім выпадку амаль немагчыма адназначна сказаць, ці грэх вызнаны, ці не, была споведзь, ці не. Калі вернік узгадаў нейкі неназваны раней грэх ці даведаўся пра яго нешта новае, то можа вызнаць на першай жа споведзі і тады генеральная, канечне, не патрэбная. Аднак калі нешта там недаказаў ці казаў напаўпраўду і ёсць сумнівы, ці споведзь была сапраўднай, а асабліва, калі тэма цягнецца даволі доўгі перыяд, то, канечне ж, генеральная споведзь, у поўнай праўдзе і пакаянні вельмі пажаданая.
Часам бывае, што чалавек спавядаўся ва ўзросце 10 год, пасля пару разоў у дарослым жыцці, але таксама на ўзроўні 10-гадовага дзіцяці, а праз многія гады сапраўды даходзіць да веры і хоча свядома пакаяцца. У такім выпадку таксама пажадана адбыць споведзь з усяго жыцця, бо дарослы чалавек не можа спавядацца на ўзроўні першакамунійных дзяцей. Ідзе размова альбо пра няверу, альбо пра святатацтва.
Калі зусім не пажадана генеральная споведзь? Калі чалавек хоча чарговы раз назваць свае грахі, каб супакоіцца. У гэтым праяўляецца нявера, над якой трэба працаваць. Калі вызнаў свядома і не хаваючы свой цяжкі грэх і атрымаў прабачэнне, то трэба стаяць у веры, насуперак сваім эмоцыям і страхам, вызнаючы, што Бог прабачыў. Часам нехта раіць генеральную споведзь перад кожнымі важнымі падзеямі. Як па мне, то гэта абсурд, паколькі аўтаматычна пад сумніў ставяцца папярэднія споведзі. І ўсё гэта робіцца выключна з пабожнасці ці ўнутранага камфорту, так, на ўсялякі выпадак. Некалі пачуў, што генеральная споведзь – гэта як люстэрка ў машыне. Ты глядзіш назад, каб ехаць наперад. Каментар прыгожы, але напэўна не ўмацоўвае веру ў Божую Міласэрнасць. Гэта так, як бы ісці за плугам, але азірацца назад, каб крыху смялей ісці наперад. Езус перасцерагаў перад нечым падобным. Назад трэба азірацца выключна ў выпадку неабходнасці, а не на ўсялякі выпадак, ці для большай упэўненасці ў сабе.
Па сутнасці, няма нечага такога, як генеральная споведзь. Ёсць проста споведзь, а калі яна раней была несвядомай, у падмане, у няпраўдзе ці напаўпраўдзе, то трэба адбыць звычайную нармальную споведзь. Калі для гэтага трэба будзе падняць усю сваю гісторыю – значыць, трэба падняць.
Адзін маленькі нюанс. Пра г.зв. генеральную споведзь не павінен нават чуць скрупулёзны чалавек.
Праблема скрупулёзнага сумлення
Што такое «скрупулы»? Некаторыя слоўнікі перакладаюць гэтае слова з польскай мовы як «педантычнасць», «сарамлівасць», «сціпласць». Усе гэтыя сінонімы не паказваюць рэчаіснасці, таму часам гэтае слова не перакладаецца. З лацінскай мовы яно азначае невялічкі каменьчык, які дае перавагу на вельмі далікатных вагах, якімі найчасцей карысталіся ювеліры. Карацей, ідзе размова пра нейкую дробную рэч, якая чамусьці становіцца вельмі важнай і не дае нам нармальна жыць. Скрупулёзны чалавек – гэта той, хто вінаваціць сябе за самыя дробныя рэчы. Найчасцей маем дачыненне з веруючымі людзьмі, але якім патрэбная кансультацыя псіхолагаў, бо такім людзям часам становіцца проста немагчыма жыць.
Скрупулёзны чалавек пачынае вініць сябе за грахі, каторых практычна няма. Ім кіруе страх за сябе, і ён бачыць зло ў сваім жыцці практычна ва ўсім. Гэта страх сядзіць выключна ў галаве скрупулянта. Першая прыкмета такога чалавека – гэта сшытак, у якім запісаныя сотні грахоў, якія трэба чытаць на споведзі ад паў гадзіны да гадзіны, улічваючы, што папярэдняя споведзь была тыдзень альбо колькі тыдняў таму. Такі чалавек не можа толкам пакаяцца, бо гэта немагчыма – выправіцца з усяго таго, што ён сабе напісаў у сшытку.
Скрупулы могуць быць часовымі або трывалымі. У выпадку часовых дапамогай будзе цвяроза думаючы чалавек, які проста пакажа факты і паставіць усё на месца. У выпадку трывалых дапамагчы можа або псіхолаг, або вопытны духоўны кіраўнік, які сустракаўся з праблемай скрупулаў. Так ці інакш, скрупулянту вельмі складана справіцца са сваімі эмацыйнымі праблемамі самастойна. Неабходны іншы чалавек. Скрупулянт на ўзроўні розуму вельмі добра ўсё разумее, здольны нават дапамагчы іншым і даваць мудрыя парады. Аднак адносна самога сябе, гэты інтэлектуальны аналіз нічога не дае. Менавіта таму скрупулянту не могуць дапамагчы чарговыя парады.
Часам вельмі складана адрозніць скрупулянта ад чалавека з вельмі ўражлівым сумленнем, што з’яўляецца прыкметаю глыбокіх адносінаў з Богам. Скрупулянт практычна не можа супакоіцца. Калі ў нармальным выпадку падрыхтаваная і шчырая споведзь прыносіць супакой і радасць, то скрупулянт адразу пачне перажываць, ці ўсё ён сказаў. Ён будзе вельмі засяроджаны на сабе. Можна сказаць, што ў нейкім сэнсе ідзе размова пра грэх эгаізму, які пераходзіць у стадыю паталогіі. Скрупулянт думае не столькі пра Бога, колькі пра сваю самадасканаласць. А паколькі яе і блізка няма – таму яму вельмі страшна. Скрупулянта вельмі цяжка пераканаць, таму што ён часта проста не слухае іншых, а засяроджаны на сваіх ідэалах і праблемах. Бог дае веруючым далікатнае сумленне і прызывае працаваць нават у вельмі, здавалася б, дробных справах. Але трэба, каб найперш былі вырашаныя тэмы з цяжкімі грахамі або сур’ёзнымі праблемамі, а пасля ўзяліся за больш дробныя. Такі чалавек, як правіла, мае ўсяго некалькі праблемаў, якімі ўсур’ёз займаецца. Скрупулянт жа мае ўсё перамешана. Ён бачыць перад сабой не 2-3 грахі, а 200-300. Гэта парадаксальна, але скрупулянт будзе тым, хто адцэдзіць муху, але праглыне слана. Яго будзе хваляваць тое, што ўзяў іголку ў нядзелю, што забыўся пра шкварку ў пятніцу, што раптам думка якая прыйшла няправільная, але не будзе перажываць, што жыве ў эгаізме, без надзеі, што нават не збіраецца нікому служыць, а толькі займаецца сваёй самаправеднасцю. Канечне, я вельмі спрошчваю вобраз скрупулянта, бо насамрэч ёсць шмат стадыяў і розных нюансаў. Тым не менш, спрабую паказаць агульны партрэт.
У псіхалогіі пачатак скрупулаў бачаць або ў праблемах эмацыйных (напрыклад, балючае дзяцінства, стрэсы, перапрацаванасць, страхі), або ў дамінацыі інтэлектуальнай сферы над іншымі сферамі чалавечай прыроды. Вернікі хутчэй будуць шукаць прычыну ў граху эгаізма, у няздольнасці любіць бліжніх, або ў праблемах з верай у любячага і міласэрнага Бога.
Як дапамагчы скрупулянту? Некаторыя раяць два напрамкі: паказваць няпраўду праз факты або лагодна талераваць і быць з чалавекам, паказваючы, што ён некаму патрэбны. Канечне, адзін напрамак не выключае другі. Маю вельмі сціплы вопыт, але нават ён паказвае, што ў скрупулянтаў часам трэба забіраць іхнія сшыткі з грахамі і паказваць, што Бог зусім іншы, чым ім здаецца. Так ці інакш, але скрупулянт напэўна патрабуе помачы іншага чалавека.
Пошукі грахоў – гэта яшчэ не хрысціянства
Часам можа скласціся ўражанне, што хрысціянства толькі і шукае зло ды грахі. Вельмі часта даводзіцца быць сведкам, калі вернікі чарговы раз чуюць нешта пра новыя ці малавядомыя грахі, то нараджаецца паніка і вельмі актыўнае капанне ў сабе ў пошуках чарговых грахоў. Хочацца звярнуць чарговы раз увагу на дзіўны парадокс. Нават калі мы знойдзем у сабе абсалютна ўсе грахі (што, канечне, немагчыма), то гэта не дапаможа нам зрабіцца больш Божымі. Хрысціянства – гэта перш за ўсё сустрэча з жывым Богам. Калі мы пачынаем Яго шукаць і пазнаваць, то Ён паступова сам пачынае нам паказваць грахі. Можна выкінуць з сябе ўсё зло, але застацца пустым, без любові і без надзеі, без Бога. Пошукі грахоў без пошукаў Бога – гэта не што іншае, як самадасканаленне, але не хрысціянства.
"Вузкая брама"