Можна памылкова думаць, што старажытная Царква не мела такіх грунтоўных праблем, якія мае сучасны Касцёл. Але, падаецца, прыкладна тады ўсё і пачалося: заігрыванне са свецкасцю дало моцны старт для таго бязбожжа, якое назіраем сёння.
Генрык П’етрас SJ, адзін з найбольш выбітных польскіх патролагаў, у інтэрв'ю парталу Jezuici.pl абмеркаваў гістарычныя складанасці, старажытныя ерасі, якія ніколі не знікалі, а таксама значэнне Нікейскага сабору ў фармуляванні Сімвала веры. Святар таксама патлумачыў, чаму не трэба баяцца скарачэння колькасці католікаў у сучаснай Еўропе.
Варта пачаць з вызначэння паняцця “патралогія”, бо многія, верагодна, сустракаюцца з ім у першыню. Айцец Генрык акрэслівае яго так: “Патралогія — гэта навука, якая, як вынікае з назвы, вывучае Айцоў Царквы. Лацінскае слова «pater» азначае «айцец, бацька», адсюль і назва гэтай галіны. Патралогія ў першую чаргу датычыць пачаткаў хрысціянства — першых пяці-шасці стагоддзяў існавання Царквы. Даследаванне з’яўляецца важным, таму што менавіта ў гэты перыяд былі закладзены падмуркі Царквы, а таксама сфарміравалася тэалогія. У гэты перыяд хрысціянская думка пачала пераплятацца са шматлікімі філасофскімі, культурнымі і міфічнымі канцэпцыямі. Важна зразумець, як гэты працэс сфармаваў нашу духоўнасць і мысленне.”
Апошнія гады святар актыўна даследаваў падзеі Нікейскага сабору, які адбыўся ў 325 годзе. Чаму гэтая падзея такая важная з гістарычнага пункту гледжання і якое значэнне яна мае для нас сёння, айцец Генрык тлумачыць наступным чынам:
“Нікейскі сабор быў скліканы імператарам Канстанцінам у 325 годзе не толькі для абмеркавання царкоўных спраў, але і ў гонар дваццатай гадавіны яго праўлення. Канстанцін быў абвешчаны імператарам у 306 годзе, а ў 324 годзе перамог усіх сапернікаў на трон, атрымаўшы поўны кантроль над імперыяй. Ён верыў, што хрысціянства можа аб'яднаць дзяржаву, чаго не маглі зрабіць рымская і грэчаская рэлігіі. Таму ён падтрымліваў Царкву і хацеў адзначыць гадавіну свайго праўлення, склікаўшы сход усіх біскупаў свету. Для яго гэта быў спосаб падзякаваць Богу за гады праўлення і, у той жа час, імкненне да адзінства ў дзяржаве шляхам ліквідацыі расколаў.
Адным з галоўных пладоў Сабору стала фармулёўка вызнання веры (Нікейскі Сімвал веры), хоць трэба прызнаць, што яна была даволі штучнай. Кожная Царква ўжо мела сваё ўласнае вызнанне веры, якое выкарыстоўвалася пры хрышчэнні і ў навучанні катэхуменаў. Існавалі адрозненні, але яны не выклікалі канфліктаў. Сабор таксама прыняў дваццаць дысцыплінарных канонаў, якія тычыліся арганізацыйных і маральных пытанняў, і ўсё гэта завяршылася ўрачыстым банкетам.
Адным з найважнейшых рашэнняў было ўстанаўленне агульнай даты святкавання Пасхі для ўсёй Царквы. Такое рашэнне дазволіла хрысціянам адзначаць Уваскрэсенне Хрыстова незалежна ад яўрэйскага календара, што прывяло да з'яўлення асобнай хрысціянскай Пасхі”.
Цікава, што менавіта імператар склікаў Сусветныя саборы і сіноды біскупаў. З гэтага вынікае, што царкоўная і свецкая ўлада не былі падзеленыя, як гэта адбываецца сёння. Такі расклад, вядома, меў свае наступствы, вось што думае пра гэта патролаг:
“Нікога не здзіўляла такая сітуацыя. У рымскім мысленні імператар выконваў абавязкі кіраўніка Царквы, гэтак жа, як ён узначальваў усе іншыя рэлігійныя культы, насіў тытул Pontifex Maximus. Гэта быў вельмі старажытны тытул, які перадаваўся ў спадчыну, таму ні ў імператара, ні ў каго-небудзь іншага не было сумневаў у тым, што ён з'яўляецца кіраўніком Царквы. Царква цалкам падпарадкоўвалася імператару, у тым ліку і ў фінансавым плане. Напрыклад, імператар Канстанцін забараніў багатым станавіцца святарамі. Імі маглі стаць толькі бедныя людзі. Праблема заключалася ў тым, што калі яны не былі матэрыяльна забяспечанымі, то не хапала ім не толькі грошай, але і адукацыі. У V стагоддзі духавенства Імператарскай Царквы было значна менш адукаваным, чым у IV стагоддзі.
Духавенству патрэбныя былі рэсурсы, якіх звычайна не хапала, і імператар з гатоўнасцю аказваў фінансавую падтрымку пры ўмове іх вернасці. Дапамогу атрымлівалі толькі тыя, хто быў паслухмяны, што фактычна падпарадкоўвала Царкву імператару. Гэтая практыка захоўваецца і да сённяшняга дня ў некаторых частках свету, дзе ўрады фінансава падтрымліваюць цэрквы пры ўмове іх удзячнасці і паслухмянасці. На Усходзе імперскі кантроль над Царквой быў значна мацнейшым, чым на Захадзе, бо сталіца імперыі знаходзілася ў Канстанцінопалі. Рымскаму біскупу было лягчэй, бо яму не даводзілася мець справу непасрэдна з імперскімі ўладамі ў сваім горадзе, у той час як на Усходзе ўплыў імператара адчуваўся паўсюль.
Вядома, імператар фундаваў Царкве шмат дароў, але ўзамен чакаў пакоры. З-за гэтага царкоўныя пасады часта займалі людзі, больш зацікаўленыя ў матэрыяльнай выгадзе, чым у абвяшчэнні Божай праўды”.
Існуе меркаванне, што Сімвал веры быў сфармуляваны ў якасці адказу на розныя ерасі, характэрныя для тых часоў. Айцец Генрык з аднаго боку пагаджаецца з гэтым, але дадае, што ўсе чалавечыя выказванні заўсёды нейкім чынам рэагуюць на існуючыя абставіны, і фармулёўка, выкарыстаная ў Сімвале веры, лічылася найлепшай у той момант.
У сваёй кнізе пра ерасі ён неаднаразова падкрэсліваеце, што старажытныя ерасі ніколі не знікалі і існуюць дагэтуль. Сучасны Касцёл — не выключэнне, пра наступствы старажытных памылак святар разважае так:
“Іх сляды можна знайсці амаль паўсюль. Папа Францішак адзначаў, што адной з самых яркіх старажытных ерасяў у сучаснай Царкве з'яўляецца пелагіянства, якое ўзнікла ў пачатку V стагоддзя. Яно заснавана на веры ў тое, што чалавек можа самастойна дасягнуць свайго збаўлення, і што Езус не з'яўляецца Збаўцам, а толькі добрым прыкладам для пераймання. І калі хтосьці кіруецца гэтым прыкладам, то можа дасягнуць збаўлення ўласнымі намаганнямі. Гэтая ерась была асуджана яшчэ ў V стагоддзі. Вядома, Гасподзь дае нам прыклад дасканалага жыцця, але звядзенне Яго ролі да маральнай мадэлі — памылка. Хрыстос, будучы ўцелаўлёным Богам, з’яўляецца Збаўцам, і збаўленне — гэта дар ад Бога, а не тое, чаго мы можам дасягнуць дзякуючы ўласным заслугам.
Чалавек не выратуе сябе сам. Гэта можна параўнаць з любоўю: калі хтосьці мяне любіць, гэта не мая заслуга, а дар, на які я магу адказаць. Падобным чынам, выратаванне — гэта ласка, якую мы атрымліваем ад Бога.
Больш сур'ёзнай праблемай для сучаснага Касцёла з'яўляецца памылка іншага кшталту: адсутнасць веры ў поўную чалавечнасць Езуса. Многім людзям лягчэй паверыць, што Хрыстос быў Богам, чым у тое, што Ён быў сапраўдным чалавекам. Вакол гэтага пытання ўзнікае шмат блытаніны. Калі б Хрыстос быў толькі Богам, то можна было б сказаць: «Так, Ён быў здольны на гэта, таму што быў Богам — усемагутным і ўсяведным. Але я не Бог, таму ад мяне нельга чакаць таго ж».
Такое стаўленне з’яўляецца вельмі зручным, тым больш, што яно вызваляе нас ад ідэі, што можна жыць як Хрыстос. Гэтае перакананне неаднаразова асуджалася ў Царкве, але яно шырока распаўсюджана і сёння. З самага пачатку было цяжка зразумець, як Бог мог стаць чалавекам, і многія адмаўляліся гэта прыняць. Таму сіноды і саборы неаднаразова разглядалі гэтае пытанне. У чым заключаецца рэальнасць чалавечнасці Езуса? Калі сказаў, што не ведае, калі наступіць канец свету, Ён не падманваў. Не «хаваў» веды, а проста не ведаў, бо чалавек не можа ўсё ведаць. Нават такі чалавек, як Езус.
Калі Ён быў галодны, то сапраўды хацеў есці. На працягу стагоддзяў з'яўляліся недарэчныя тэорыі пра тое, што Хрысту зусім не трэба было есці, бо Ён сілкаваўся самой Боскай сілай. Такі падыход разбуральны для хрысціянства. Езус стаў чалавекам, каб паказаць, што быць чалавекам варта таго, што можна жыць сумленна і добра, у адпаведнасці з Божай воляй.
Гэтая ерась, вядомая як монафізітызм, сцвярджала, што Езус меў толькі адну прыроду — Боскую, і што Яго чалавечнасць была несапраўднай. У VII стагоддзі монафізітызм ператварыўся ў монаэнергізм — погляд, згодна з якім усё, што рабіў Езус, вынікала з Боскай прыроды, а Яго чалавечая дзейнасць была толькі фасадам. Манафелітства, у сваю чаргу, прапаведавала, што ў Езуса была толькі адна воля — Боская, і што Яго чалавечая воля не існавала ў паўнаце.
Гэтае «калецтва» Езуса працягвалася стагоддзямі. Тым не менш, менавіта чалавек з'яўляецца герменеўтычным ключом да разумення Святога Пісання. Бог стаў чалавекам, а не Пісаннем”.
Паўстае пытанне, як звычайны чалавек можа разабрацца ў гэтых складанасцях, калі тэолагі стагоддзямі фармулююць ісціны веры?
“З такой жа цяжкасцю. Прыход да фармулёўкі ісцін веры заўсёды быў працаёмкім працэсам, і кожны чалавек павінен быў паступова ўпарадкаваць гэтыя пытанні ў сваёй свядомасці. Спачатку ўсё ішло адносна гладка — падрыхтоўка да хрышчэння займала тры гады, часам нават даўжэй. Існаваў працэс адбору: да хрышчэння дапускаліся толькі тыя, хто сапраўды верыў, што Бог стаў чалавекам, а не тыя, хто рабіў пустыя заявы.
Аднак сітуацыя радыкальна змянілася, калі ў 381 годзе імператар Феадосій загадаў усяму насельніцтву прыняць хрысціянства. Ён выдаў указ, у якім гаварылася, што кожны грамадзянін імперыі павінен быць хрысціянінам. І тады пачалі хрысціцца людзі, якія не мелі намеру сапраўды навярнуцца, імі рухалі хутчэй сацыяльныя і матэрыяльныя інтарэсы. Для ваеннай кар'еры або прасоўвання па службе быць хрысціянінам было больш выгадна, чым язычнікам.
Усяго праз некалькі гадоў катэхуменат быў скарочаны да трох тыдняў, а праз стагоддзе — да аднаго тыдня. Людзей, якія не былі навернутыя, ахрысцілі. Не хапала часу, каб навучыць і сапраўды падрыхтаваць усіх да прыняцця веры. Вось як у Царкву праніклі розныя магічныя погляды. Ужо ў V стагоддзі саборныя каноны забаранялі святарам займацца магіяй, што даказвала, што такія выпадкі сапраўды мелі месца. Духавенства часта было неадукаваным, і гэта спрыяла пранікненню ў Царкву нехрысціянскіх практык”.
Пасля гэтых слоў, скарачэнне колькасці католікаў у Еўропе ўжо не выглядае такой дрэннай з'явай. Магчыма, гэта натуральны працэс? Калі хтосьці становіцца хрысціянінам па ўласным перакананні, а не таму, што нарадзіўся ў каталіцкай сям'і ці ў краіне з каталіцкай традыцыяй, то, магчыма, няма падстаў для турбот? Вось што думае пра гэта айцец Генрык:
“Безумоўна, няма чаго баяцца. Езус казаў пра хрышчэнне і пошук вучняў сярод усіх народаў, але ніколі не казаў, што ўсе павінны належаць да Касцёла. Ідэя масавага хрысціянства — гэта хутчэй імперскі праект, чым апостальскі. Менавіта імператары імкнуліся зрабіць усю сваю дзяржаву хрысціянскай, але апосталы ўсведамлялі, што такі намер не быў ні магчымы, ні неабходны. Вера ў Бога цесна звязана з любоўю і надзеяй. Гэтак жа, як нельга прымусіць чалавека любіць, нельга прымусіць яго верыць. Ніводзін здаровы чалавек не хоча быць любімым з неабходнасці, з-за адсутнасці іншага выбару. Бог таксама гэтага не хоча, бо прымусовая любоў ці вера былі б тыраніяй над чалавечым духам. Езус прынёс збаўленне, каб мы маглі свабодна прыняць Яго і ўжо зараз жыць як людзі, якія былі збаўлены”.
Пры падрыхтоўцы тэксту былі выкарыстаны наступныя крыніцы:
https://jezuici.pl/2024/10/slady-dawnych-herezji-mozna-znalezc-niemal-wszedzie-o-henryk-pietras-sj/
https://www.youtube.com/watch?v=no8Mf6eKTeY