Тэрмін «празелітызм» можа асацыявацца са стараннасцю, з якой веруючыя спрабуюць пераканаць кагосьці ў сваіх поглядах або, часцей за ўсё, у сваёй веры. Хрысціяне, якія займаюцца евангелізацыяй, імкнуцца распрацаваць такую стратэгію, якая дазволіць ім ахапіць як мага больш людзей. Дык ці з'яўляюцца празелітызм і евангелізацыя адным і тым жа?
У разважаннях на гэтую тэму будзем апірацца на меркаванні тэолага Марэка Блазы і Папы Францішка.
***
Згодна з агульнапрынятым вызначэннем, празелітызм мае на мэце здабыць новых паслядоўнікаў пэўнай рэлігіі або канфесіі. Першапачаткова ён не меў выразна негатыўнага падтэксту. Гістарычна склалася так, што грэкі выкарыстоўвалі тэрмін “празеліт” для абазначэння чужаземца, які пасяліўся ў іх краіне. У Новым Запавеце гэтае слова азначае язычніка, які перайшоў у іўдаізм. Аднак сам Езус выкарыстаў яго ў звароце да кніжнікаў і фарысеяў: “Гора вам, кніжнікі і фарысеі, крывадушнікі, таму што абыходзіце мора і сушу, каб прыдбаць хоць аднаго новага верніка [празеліта]. Калі ж гэта здараецца, робіце яго сынам геены, удвая горшым, чым вы самі!” (Мц 23, 15).
Трэба прызнаць, што на працягу многіх стагоддзяў у Каталіцкім Касцёле празелітызм па сутнасці быў сінонімам евангелізацыі. Аднак сёння ён мае фундаментальна негатыўны падтэкст, бо прадугледжвае ціск або маніпуляцыю людзьмі, каб яны прынялі пэўную веру.
Выключнасць выратавання як прычына празелітызму
Адной з галоўных прычын распаўсюджвання і папулярызацыі празелітызму ў Каталіцкай Царкве было літаральнае тлумачэнне выказвання святога Кіпрыяна Карфагенскага: “Па-за Царквой няма збаўлення”. Калі інтэрпрэтаваць гэты прынцып літаральна, то гэта азначае, што па-за Каталіцкім Касцёлам існуе толькі царкоўны вакуум. Каб належаць да Касцёла, трэба абавязкова прыняць сакрамэнт хросту. Таму, пачынаючы з Сярэднявечча, уводзілася практыка масавага хросту язычнікаў, асабліва калі кіраўнік пэўнай дзяржавы прымаў хрысціянскую веру. Пры хрышчэнні, якое было брамай да іншых сакрамэнтаў, папярэдняя падрыхтоўка кандыдата не патрабавалася. Фактычна, дастаткова было яго маўклівай згоды.
У гэтым кантэксце Папа Інакенцій III дае падрабязныя інструкцыі ў лісце да арцыбіскупа з Арля: “Цалкам супярэчыць хрысціянскай рэлігіі прымушаць кагосьці — ва ўсякім разе таго, хто не жадае і цалкам супраціўляецца — прыняць і захоўваць хрысціянства. Таму некаторыя даволі мудра адрозніваюць розныя віды нежадання і прымусу. Калі хтосьці, пад ціскам пагроз і катаванняў, каб не пацярпець ад шкоды, прымае сакрамэнт хрышчэння, такі чалавек, а таксама кожны, хто падыходзіць да хрышчэння па добрай волі, атрымлівае пячатку хрысціянства, адбітую на ім. […] Аднак той, хто ніколі не згаджаўся, заўсёды супраціўляўся, не атрымлівае ласкі сакрамэнту, бо відавочная адмова больш значная, чым крыху згоды”. Тут варта дадаць, што тыя, хто павінен быў прыняць хрышчэнне, часта сутыкаліся з наступным выбарам: прыняць хрысціянскую веру або страціць жыццё.
Такія «аптовыя» хрышчэнні практыкаваліся і ў XVI стагоддзі, прыкладам чаго з'яўляецца місіянерская праца ў Індыі святога Францішка Ксаверыя. У сваіх лістах да святога Ігнацыя Лаёлы ён пісаў, што ахрышчаныя ведаюць толькі тое, што яны хрысціяне, пазбаўленыя Эўхарыстыі і “не навучаныя Апостальскаму сімвалу веры, малітве Гасподняй і запаведзям Божым”. Таму ён скардзіўся, што гэтыя людзі, хоць і ахрышчаныя, падвяргаюцца вечнаму праклёну.
Палітычна-рэлігійны прынцып cuius regio, eius religio (“чыя ўлада, таго і рэлігія”), які развіўся пасля Рэфармацыі, таксама спрыяў культываванню празелітызму. Аднак з таго часу практычна кожная хрысціянская канфесія магла прэтэндаваць на манаполію, на выратаванне. Змена ў гэтым плане адбылася толькі з прыняццем на Другім Ватыканскім Саборы “Дэкларацыі аб рэлігійнай свабодзе” (Dignitatis Humanae), у якой падкрэслівалася, што чалавечая асоба мае права на рэлігійную свабоду. “Гэтая свабода заключаецца ў тым, што ўсе людзі павінны быць вольнымі ад прымусу з боку асобных людзей, сацыяльных груп і любой чалавечай улады, і прынамсі такім чынам, каб ніхто не быў вымушаны дзейнічаць супраць свайго сумлення”.
Празелітызм, матываваны часовымі выгадамі
Паходжанне прыняцця хрысціянскай веры дзеля карысці можна прасачыць з пытання Пятра да Езуса: “Тады Пётр спытаў Яго: «Вось, мы пакінулі ўсё і пайшлі за Табою. Дык што мы атрымаем?»” (Мц 19, 27). У сваю чаргу, калі Сымон-чарадзей убачыў, што апосталы перадавалі Святога Духа праз ускладанне рук, ён захацеў купіць у іх гэтую ўладу. Тады Пётр заклікаў яго пакаяцца: “Таму адвярніся ад свайго зла і прасі Пана, можа тады даравана будзе табе задума твайго сэрца” (Дз 8, 22). Калі падчас праўлення Феадосія Вялікага хрысціянства стала дзяржаўнай рэлігіяй Рымскай імперыі, новая рэлігія пачала набываць камерцыйны характар. Прыняцце хрысціянства адкрывала шлях да кар'еры, улады і багацця. Падобную з'яву можна было назіраць і ў іншых краінах, дзе кіраўнік, а пасля і яго падданыя, прымалі хрышчэнне.
Прыняцце веры з-за эканамічных зацікаўленняў, зручнасці, кар'еры або матэрыяльнай выгады было даволі распаўсюджанай практыкай. Працадаўцы з розных краін дагэтуль часам наймаюць супрацоўнікаў, якія належаць выключна да іх уласнай веры. Яшчэ ў 1990-х гадах у Польшчы былі выпадкі, калі, напрыклад, неахрышчаны грамадзянін Украіны казаў рымска-каталіцкаму святару, што з радасцю прыме ад яго хрост, калі святар гарантуе яму пастаянную і добра аплачваемую працу ў Польшчы.
У адказ на такія злоўжыванні Сумесная Рабочая Група Рымска-каталіцкага Касцёла і Сусветная рада цэркваў у даследчым дакуменце пад назвай “Агульнае сведчанне і празелітызм” (1970), падрыхтаваным Сумеснай тэалагічнай камісіяй, рэкамендавала пазбягаць: “а) любой адкрытай або схаванай прапановы матэрыяльных або іншых часовых выгод у абмен на змену рэлігійнай прыналежнасці; б) любой эксплуатацыі неадэкватнасці, слабасці або адсутнасці адукацыі асоб, да якіх адрасавана сведчанне, каб пераканаць іх далучыцца да пэўнай Царквы; в) выкарыстання матываў, не звязаных з самой верай, але якія ўжываюцца ў якасці стымулу да змены рэлігійнай прыналежнасці”.
На пачатку свайго пантыфікату, у апостальскай адгартацыі Evangelii gaudium (2013), Папа Францішак падкрэсліў, што “Касцёл расце не праз празелітызм, а праз прывабнасць”. Гэтыя словы сугучныя з ранейшай думкай Бенедыкта XVI, які адзначаў, што крыніцай гэтай “прыцягальнасці” з'яўляецца сам Хрыстос. Бо гэта Ён прыцягне да Сябе ўсіх (Ян 12, 32) “сілай Сваёй любові, якая дасягнула кульмінацыі ў ахвяры Крыжа, так і Касцёл здзяйсняе сваю місію, калі, аб'яднаны з Хрыстом, ён выконвае сваю працу ў адпаведнасці з духам і канкрэтным прыкладам любові свайго Госпада”.
Празелітызм ці евангелізацыя?
Сёння слова “празелітызм” стала абазначаць руплівасць, з якой веруючыя імкнуцца пераканаць іншых у сваіх поглядах, асабліва ў сваёй веры. Цяпер яно мае негатыўнае адценне, асабліва калі выкарыстоўваецца для апісання тых, хто імкнецца навярнуць як мага больш людзей у сваю веру добраахвотна ці пад прымусам.
Фундаментальнае адрозненне заключаецца ў тым, што евангелізацыя — гэта не перакананне кагосьці ў перавазе пэўнай дактрыны. Гаворка ідзе пра тое, каб падвесці чалавека да сустрэчы з жывым Хрыстом, прысутным у Яго Касцёле.
Яшчэ адно адрозненне вынікае з таго, што хрысціяне павінны разумець, што толькі Бог можа перамяняць сэрцы, а іх паводзіны не павінны супярэчыць Евангеллю, якое яны прапаведуюць. Калі стаўленне евангелізатара суправаджаецца перакананнем, што поспех яго місіі залежыць выключна ад затрачаных намаганняў — кепскі сігнал, тады перакананне становіцца самамэтай. У такім стаўленні не застаецца месца для Бога, перавага аддаецца пошуку ўласнай славы ці нейкім іншым карыслівым мэтам.
“Евангелізацыя не павінна зводзіцца да актывізму“ — сказаў Папа Францішак падчас адной з Эўхарыстый. Адначасова ён падкрэсліў важнасць сведчання хрысціянскага жыцця, папярэдзіўшы пра спакусу празелітызму ці пераконвання словамі, насядання і ціску.
Папа падкрэсліў, што жаданне евангелізаваць павінна зыходзіць знутры сэрца, і трэба імкнуцца, каб стыль евангелізацыі быў выкананнем слоў апостала Паўла: “Для ўсіх я стаў усім” (1 Кар 9, 22). Гэта азначае дзяліцца сваім жыццём з іншымі, суправаджаць і падтрымліваць іх на шляху да веры. Францішак дадаў, што гаворка ідзе пра тое, каб паставіць сябе на месца чалавека, дапамагчы яму, а не засыпаць аргументамі ці прапагандай: “Евангелізацыя дасягаецца праз міласэрнасць: стаць усім для ўсіх. Такое сведчанне нясе Слова”.
Святы Айцец падзяліўся, што аднойчы на сустрэчы для моладзі юны ўдзельнік спытаў, як яму паводзіць сябе са сваім няверуючым сябрам. “Гэта вельмі актуальнае пытанне, мы ўсе ведаем людзей, якія адышлі ад Бога і апошняе, што нам трэба рабіць, гэта без канца гаварыць! Варта пачаць дзейнічаць, чалавек заўважыць гэта і сам задасць патрэбныя пытанні. Евангелізацыя — ні што іншае як сведчанне: я жыву так, таму што веру ў Езуса Хрыста і абвяшчаю Яго, не толькі словамі — хоць Яго трэба абвяшчаць і словамі — але, у першую чаргу, сваім жыццём», — сказаў Папа. Святы Айцец дадаў, што гэтае абвяшчэнне робіцца свабодна, а ласка не купляецца і не прадаецца.
Пры падрыхтоўцы тэксту былі выкарыстаны наступныя крыніцы:
https://www.zycie-duchowe.pl/art-53414.prozelityzm-wypaczona-metoda-nawracania.htm
https://deon.pl/kosciol/serwis-papieski/ewangelizacja-to-nie-prozelityzm,407507
Матэрыял падрыхтавала Ірына Кухальская